Հայ գրականությունում չկա երկու այլ անուն, որ կապված լինեն հոգևոր և անձնական այնպիսի ամուր կապով, ինչպես Գուրեն Մահարին և Եղիշե Չարենցը: Տասնվեց տարեկան էր Մահարին, երբ ծանոթացավ Չարենցի հետ: Անխուսափելիորեն խոսքը նրանց միջև պիտի գնար պոեզիայի մասին: Պոեզիան Չարենցի էությունն էր… Մահարու հիշողություններում խորն են դաջվել որբերի մասին Չարենցի խոսքերը, երբ հին Երևանի փողոցներից մեկում «գաճաճ և գունատ, միատեսակ քայլվածքով, գլուխների մեծությամբ, հասակով և մանավանդ շորերով» մի խումբ է դուրս եկել նրանց դեմ: «_Բոլորի անունն էլ Կարապետ է…այ 2, 4, 8,10, 24, 32…երեսուն երկուսն էլ Կարապետ են»,- ասել է նա: «Չարենց-Նամե» ժողովածուն ընդգրկում է չարենցյան թեմայով հոդվածներ, որոնք պատկանում են...
«Վեպի արվեստը» մշակութաբանական էսսեում, սեփական վեպերի գեղագիտության քննությանը զուգահեռ Կունդերան խորհրդածում է եվրոպական վեպի, վիպասանության՝ իբրև աշխարհաճանաչողական գիտելիքի մասին ընդհանրապես, և նրա առանձին գագաթների (Սերվանտես, Ռաբլե, Կաֆկա, Հաշեկ, Տոլստոյ, Մուզիլ, Բրոխ) բերած ավանդի վերաբերյալ մասնավորապես:
Գրքում ներառված են Ումբերտո Էկոյի՝ տարբեր տարիներին գրված էսսեները, որոնցում նրա հանրահայտ գիտաքննական, ինչ-որ առումով նաև՝ դետեկտիվ ոճը դրսևորվում է յուրօրինակ իրացումներով, արտաքուստ թեթև ու հումորային, բայց խորքում մշտապես պրպտուն ու գյուտերով լի ասելիքով:
Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Իոսիֆ Բրոդսկու՝ տարբեր տարիներին գրված էսսեները նրա պոեզիայում դրսևորված գեղագիտության ու աշխարհայացքի շարունակությունն են, միևնույն ժամանակ՝ օգնում են այդ պոեզիան ընկալել յուրովի:
Ֆրանսիացի ճանաչված գրողներից մեկը՝ մոլի ընթերցասեր Ֆրեդերիկ Բեգբեդերը, ի մի է բերել իր նախընտրած գրքերը: Ընտիր երկերի իր նախընտրած հարյուրյակը ներկայացված է նրբագեղության, պարադոքսների և հումորի գրավիչ համադրությամբ: Բեգբեդերի հակիրճ, բայց բովանդակալից էսսեների ժողովածուն, որի բնօրինակը լույս է տեսել 2011-ին, առաջնակարգ գրականության յուրատեսակ ուղեցույց է, փոքրիկ հանրագիտարան:
Միգել դե Ունամունոն իր «Քրիստոնեության հոգեվարքը» փիլիսոփայական էսսեն գրել է 1924 թ. Փարիզում, երբ քաղաքական անհնազանդության պատճառով նրան հերթական անգամ արտաքսում են Իսպանիայից: Առաջին անգամ էսսեն լույս է ընծայվել ֆրանսերենով, իսկ ահա իսպաներեն տարբերակը լույս է տեսել միայն 1930թ. փետրվարին: «Խրատական երեք նովել և մեկ նախաբան»-ը լույս է տեսել 1920 թ.: Այստեղ Ունամունոն նիվոլային պատումի միջոցով վերլուծում է գրողի և իր ստեղծած հերոսների միջև կապը, բացահայտում հերոսների ապրումները՝ նրանց ներկայացնելով ռացիոնալ մտածողության սահմանից այն կողմ:
Փայլուն ինտելեկտուալներ Ժան-Կլոդ Կարիերի և Ումբերտո Էկոյի զրույցների այս ժողովածուն՝ հանրագիտարանային արժեք ունեցող մի հրատարակություն, որն ասպարեզ է եկել ֆրանսիացի գրող, էսսեագիր և լրագրող Ժան-Ֆիլիպ դը Տոնակի ջանքերով, անդրադառնում է գրքի դարավոր պատմության ուշագրավ էջերին՝ հինավուրց պապիրուսների և մագաղաթներից ժամանակներից հասնելով էլեկտրոնային գրադարանների դարաշրջան: Երկու խորագիտակ գրասերները համակողմանի վերլուծությունների, դիպուկ, սրամիտ, հաճախ էլ անսպասելի ու պարադոքսալ մեկնաբանությունների միջոցով նորովի են բացահայտում այն ամենը, ին որևէ կերպ առնչվում է գիրք կոչվածին, որից հրաժարվելու մասին, ի հեճուկս անհեռատես կանխատեսումների և նույնիսկ գրքին վիճակված վատ օրերերի, խոսք կլինել չի կարող:
Կոստան Զարեանը իր երկարատեւ կեանքի ընթացքում, սկսած 1908 թւականից, գրել է բազմաթիւ յօդւածներ և էսսէներ, պահել է օրագրեր, որոնք իր գրականութեան մի կարեւորագոյն մասն են կազմում եւ ներկայացնում ու ամբողջացնում են հեղինակի գրական եւ էսթետիկական ըմբռնումների համակարգը: «Լեզուն եւ արիւնը» ժողովածուն, որ լոյս է տեսնում երկու գրքով, ամփոփում է գրողի էսսէիստական հարուստ ժառանգութիւնը: Երկու գրքում էլ տպագրվում են ինչպէս անտիպ յօդւածներ, էսսէներ եւ օրագրութիւններ, այնպես էլ ժամանակի մամուլի էջերում մնացած ընթերցողին անծանոթ նիւթեր: Ֆրանսերէն գրած մի շարք հատւածները հայ ընթերցողին ներկայացւում են առաջին անգամ:
Կոստան Զարեանը իր երկարատեւ կեանքի ընթացքում, սկսած 1908 թւականից, գրել է բազմաթիւ յօդւածներ և էսսէներ, պահել է օրագրեր, որոնք իր գրականութեան մի կարեւորագոյն մասն են կազմում եւ ներկայացնում ու ամբողջացնում են հեղինակի գրական եւ էսթետիկական ըմբռնումների համակարգը: «Լեզուն եւ արիւնը» ժողովածուն, որ լոյս է տեսնում երկու գրքով, ամփոփում է գրողի էսսէիստական հարուստ ժառանգութիւնը: Երկու գրքում էլ տպագրվում են ինչպէս անտիպ յօդւածներ, էսսէներ եւ օրագրութիւններ, այնպես էլ ժամանակի մամուլի էջերում մնացած ընթերցողին անծանոթ նիւթեր: Ֆրանսերէն գրած մի շարք հատւածները հայ ընթերցողին ներկայացւում են առաջին անգամ:
«Ժառանգություն» մատենաշարի այս հատորը բովանդակում է ֆրանսիացի մեծ բանաստեղծ Արթյուր Ռեմբոյի չափածո և արձակ ընտիր երկերը, ինչպես նաև նամակների հարուստ հավաքածու:
Գրքում Թորոն նկարագրում է հասարակությունից հեռու՝ բնության մեջ միայնակ անցկացրած երկու տարիները (չնայած որ գրքում նկարագրված դեպքերը տեղի են ունենում մեկ տարում)։ Նա այդ ընթացքում ապրում էր անտառում, Ուոլդեն լճի ափին (որտեղից էլ գրքի վերնագիրը)։ «Ուոլդենը» դժվար է միայն մեկ գրական ժանրի վերագրել։ Այն մի կողմից ունի ինքնակենսագրական բնույթ, մյուս կողմից գիրքն ավելի շատ հայտի է Թորոյի փիլիսոփայական և ներհայեցողական դիտարկումներով։ Թորոն նաև քննադատում է (հաճախ անուղղակիորեն) ամերիկյան շատ արժեքներ, մասնավորապես մասնավոր սեփականությունը և աշխատասիրությունը։ Որպես այլընտրանք նա առաջարկում է իր որդեգրած կենսակերպը։ Վիքիպեդիա Գրքում տեղ է գտել նաև «Քաղաքացիական անհնազանդություն» էսսեն:
ԱՐՎԵՍՏԻ ՄԱՏԵՆԱՇԱՐԻ հերթական հատորն ընդգրկում է XX դարի խոշորագույն արվեստագետներից մեկի, աբստրակտ նկարչության հիմնադիր Վասիլի Կանդինսկու «Կետը և գիծը հարթության վրա» տեսական տրակտատը, ինչպես նաև «Նկարչի տեքստը. Աստիճաններ» ինքնակենսագրական էսսեն:
«Համբերություն քեզ, մա՛րդ» ժողովածուն ամփոփում է Խանջյանի գրեթե բոլոր պատմվածքները, կոլաժներն ու էսսեները, որոնք ընդգրկված են եղել նրա նախորդ հիշատակված ժողովածուներում, ինչպես նաև նույն ժանրերի`ժողովածուներում չընդգրկված և գրական մամուլում հրապարակված ստեղծագործությունները: Գուրգեն Խանջյանն այս գրքով ամփոփում- ամբողջացնում է իր փոքր արձակի նկարագիրը:
Գրքում ներկայացված է Ռուսաստանի պատմությունը Վլադիմիր Պուտինի իշխանության օրոք (2000-2015թթ.): Գրքի հիմքում փաստաթղթեր են, բաց աղբյուրներ և տասնյակ հարցազրույցներ, որոնք հեղինակ վերցրել է Պուտինի մոտ շրջապատից: Մեկ գրքի մեջ հավաքված մտքեր, կարծիքները, փաստերը ստեղծում են Կրեմլի ու մասնավորապես Պուտինի ամբողջական պատկերը: Գիրքը մեծա աղմուկ է բարձրացրել ինչպես Ռուսաստանում, այդպես էլ դրա սահմաններից դուրս:
Այս գրքում հանրահայտ պոետ-ապստամբը գրառել է իր մտքերը կյանքի, մարդկանց, գրականության մասին: «Ես նետեցի ինձ դեպի իմ անձնական աստվածությունը՝ ՊԱՐԶՈՒԹՅՈՒՆԸ»,- խոստովանում է գրողը: Յուրաքանչյուրը, ով կկարդա այս գիրքը, կհասկանա, որ պարզությունն այդ խաբուսիկ է: Իսկ սև հումորը, ցինիզմը, կոպտությունը դիմակներ են, որոնց ետևում թաքնված է հեշտ խոցվող, տանջվող մարդը:
Այս գրքում տեղ է գտել Նաբոկովի ոչ գեղարվեստական արձակը՝ հարցազրույցներ, նամակներ տարբեր թերթերի ու ամսագրերի խմբագիրներին, հոդվածներ և այլն: Չնայած նյութերը բավական տարբեր են, բայց նրանք կազմում են ընդհանուր միտք. այս գրքի համար հեղինակն ընտրել և վերամշակել է այն հարցազրույցներն ու հոդվածները, որոնք առավել լավ են ներկայացնում նրան էսթետիկ կրեդոն, որոնցում ինքն առավել լավ է բացահայտված հեղինակ:
Այս գրքում հանրահայտ ավստրիացի հոգեբույժ և հոգեբան, հոգեվերլուծության սկբնավորող Զիգմունդ Ֆրոյդի անձն ու գործունեությունը կբացայատվի փոքր-ինչ անսպասելի տեսանկյունից: Գրքում տեղ են գտել Ֆրոյդի նամակներն իր նշանածին՝ Մարթա Բերնայսին, որոնք նա ուղարկել է Վենայից, Փարիզից և Բերլինից չորս տարիների ընթացքում (1882-1886)՝ նշանադրությունից մինչև ամուսնություն ընկած ժամանակահատվածում: Նամակները կրում են այնպիսի փիլիսոփայական մտքեր կյանքի ու մահվան, մարդկային գոյության և հոգեբանական հանելուկների մասին, որոնցից շատերը Ֆրոյդն առաջինն է ուսումնասիրում ու բացահայտում աշխարհին:
Գոյություն ունի աշխարհի ուժերի հետ աշխատելու ավանդական չինական ձև, որը կոչվում է ֆեն-շույ՝ քամին և ջուրը: Քամին տարածում է երկրի ուժը, իսկ քամին կանգնեցնում է նրան: «Քամի» և «ջուր» հասկացությունները կարող են նշանակել ուժերի ցանկացած հոսքեր:
Գարեգին Նժդեhի գրական ստեղծագործությունները առաջին անգամ տպագրվել են 2003 թ., որտեղ զետեղված էին 1910-1918թթ. Այսրկովկասի մամուլում հրատարակված նրա չափածո ու արձակ քերթվածները, ասույթները, էպիգրամները և այլ բնույթի գործերը: «Էդիթ Պրինտ»-ի հրատարակած ներկա հատորյակը Նժդեհի 1903-1919թթ. գրական ժառանգության ամենաամբողջական ժողովածուն է, քանի որ ներառում է նաև Վենետիկի Ս. Ղազար կղզում պահվող նրա ավելի քան քառասուն նորահայտ աշխատանքները: Վերջիններիս լուսապատճենները, որոնք գրեթե չեն տարբերվում բնագրերից, տրամադրվել են Մխիթարյան միաբանության անդամ, ծայրագույն վարդապետ Վահան Օհանյանի կողմից, ով նաև ժողովածուի խմբագիրն է: Ժողովածուի մեջ զետեղված են նաև հայ գրականությունն ու լեզվամշակույթը բարձր գնահատող այդ մեծ հայի տարբեր գրվածքներից քաղված մոտ 450 ասույթ և մտամասունք:
ՀԻՇԻՐ ԻՆՁ, ԵԹԵ ՈՉ ԱՄԵՆ ՐՈՊԵ, ապա գոնե երեք րոպեն մեկ անգամ, և իմացիր, որ մնացած երկու րոպե հիսունինը վայրկյանի ընթացքում ԴՈՒ ԻՄ ՄՏՔՈՒՄ ԵՍ «Արտագաղթած կարոտ» էսսեների և պատմվածքների ժողովածու: Կյանքում միշտ կամ մենք ենք հեռանում, կամ մեզնից են հեռու գնում: Հեռացումները միշտ ուղեկցվում են արցունքներով՝ ուրախության կամ տխրության, սակայն երբեմն էլ հոգիդ է լալիս իր անտես աչքով… Գիրքը նվիրվում է այն կարոտներին, որոնք արտագաղթել են հավերժորեն՝ անվերադարձ…z
