Շահան Շահնուրի (Կ. Պոլիս, 1902, Փարիզ, 1973) «Նահանջը առանց երգի» վեպը նորակազմավոր Սփյուռքի տարեգրության՝ գեղարվեստական ընդհանրացմամբ, հոգևոր ուծացում ապրող հայության վկայություններ ընդգրկող վիպասք է՝ համաժամանակային խորհրդածությունների մղող հարցադրումներով: Շահնուրը ընդամենը մի քանի փոքրիկ գործերի, առանձին հոդվածների հեղինակ էր, երբ 1927-1929 թթ. ընթացքում գրեց «Նահանջը առանց երգի» վեպը, որն հենց նույն տարում էլ լույս տեսավ. վեպը՝ առաջին անգամ որպես թերթոն, մաս առ մաս լույս է տեսել Շավարշ Միսաքյանի «Հառաջ» թերթում (1929 թ., մայիս-սեպտեմբեր), ապա մեծ հայրենասեր Վ. Իսպիրյանի ծախսերով հրատարակվել է առանձին գրքով։ Գրողներից քչերին է վիճակված նման փառավոր մուտք ունենալ գրականության մեջ։ Վեպն արժանացավ շատ դրական և հիացական կարծիքների, ինչպես նաև ենթարկվեց...
«Գիշերադարձ» շարքի այս ճիւղով կը սկսի Նոր աշխարհի, Ամերիկայի վաղնջուց հմայքը ինչպէս անոր ստեղծած քայքայումն ու տարածասփիւռ աքսորը պէյրութեան բլուրի համայնքին մէջ:
«Սփյուռք» մատենաշարի սույն հատորով լույս է տեսնում Զապէլ Եսայեանի «Սիլիհտարի պարտէզները» ինքնակենսագրական վեպը: Արևմտահայ գրականութեան ամենէն կատարեալ գրագէտներէն մէկն է Եսայեան, եթէ ոչ ամենէն կատարեալը։ Իբրեւ տաղանդ եւ իբրեւ գործունէութիւն․․․ Զ․ Եսայեանի մէջ հայ գրականութեան ամենէն սխրալի շնորհները, կանացի զգայնութեան ամենէն սրտայոյզ խռովքները եւ մեր ժողովուրդի հոգին ամենէն խորունկ սարսուռները իրարու կը միանան։ Անիկա խղճմտանք մըն է, սիրտ մըն է, միտք մըն է հաւասար ամրութեամբ եւ արդարութեամբ․․․ Յակոբ Օշական
Փարիզի «Յառաջ» օրաթերթին (1925-2009) 1976 Դեկտեմբերին սկիզբ առած ամսական «Միտք և արուեստ» յաւելուածին թիւերէն ծաղկաքաղի երկրորդ հատորն է այս մէկը: Առաջինը, կազմուած՝ 1976-1987 տարիներու ընտրանիով մը, լոյս տեսաւ 2018-ին: Զոյգ հատորներուն գրութիւնները կը պատկանին գրական մարզին. ստեղծագործական էջեր, վերլուծութիւններ, գրախօսութիւններ, քննադատականներ, թարգմանութիւններ, և այլն: Այս հատորին մէջ առնուած էջերը հրատարակուած են 1988-2009 տարիներու թիւերուն մէջ. կը խմբեն Սփիւռքէն ու Հայաստանէն շուրջ երեսուն ստորագրութիւն: Բոլորն ալ անտիպ գրութիւոններ եղած են, որոնց առաջին վերահրատարակութեան վայրը այս զոյգ հատորները կ’ըլլան:
Կոստան Զարյանի «Անցորդը և իր ճամբան» վեպը գրվել է 1926-1927 թվականներին և տպագրվել «Հայրենիք» (Բոստոն) ամսագրում շարունակաբար: «Անցորդը» ինքնօրինակ վեպ է XX դարի սկզբին հայ ժողովրդի ապրած մեծ ողբերգության, ազգային գիտակցության վերելքի, մեր ժողովրդի «հավաքական գիտակցության փրկարար հրամայականի», հայության ճակատագրի ու կոչման, անհատի ու երկիր- հայրենիք միասնության, 1920 –ական թվականների Երևանի և Հայաստանի, վերջապես՝ հայության անցյալի, ներկայի ու ապագայի մասին: Հակոբ Սիրունու խոսքով՝ «Անցորդը և իր ճամբան» «դարուն գիրք» է: Հայաստանյան երկրորդ հրատարակություն:
Վէպեր | Նիկողոս Սարաֆեան. Այս հատորին մէջ առաջին անգամ ըլլալով համատեղ ներկայացուած են բանաստեղծ Նիկողոս Սարաֆեանի (1902-1972) չորս վէպերը ուր կը պատկերացուի ֆրանսահայ կենաքը յետ- եղեռնեան տարիներուն:
«անՎՐԵՊ» մատենաշարի նոր հատորը ներկայացնում է արևմտահայ արձակագիր Ղեւոնդ Մելոյեանի (1883-1967) ամենաաղմկահարոյց գործերը՝ «Մայրը» և «Երեք ընկերները» վէպերը:
«անՎՐԷՊ» մատենաշարի նոր հատորը արեւմտահայ տաղանդաւոր նորավիպագիր Լեւոն Բաշալեանի (1868-1943)՝ 1943 թ. Փարիզում լոյս տեսած «Նորավէպեր եւ պատմուածքներ» ժողովածուի վերահրատարակութիւնն է: Պահպանւել են հեղինակի կիրառած ուղղագրութիւնն ու կէտադրութիւնը, կատարւել են միայն սրբագրական եւ որոշ անհրաժեշտ միջամտութիւններ: Հատորում զետեղուած նաեւ Արշակ Չոպանեանի հեղինակած առաջաբանը Լեւոն Բաշալեան մարդու և գրողի մասին: Հրատարակութիւնը նվիրւում է Լեւոն Բաշալեանի ծննդեան 150- ամեակին:
«Սփյուռք» մատենաշարի սույն հատորով լույս է տեսնում Զապէլ Եսայեանի «Աւերակներուն մէջ» գիրքը: Այս ուղեգրությունը նախաեղեռնյան ժամանակաշրջանի այն հազվագյուտ իրապատում ստեղծագործություններից է, որտեղ պատկերված են հայությանը սպասվող ապագա մղձավանջը՝ գեղարվեստական յուրօրինակ լեզվով և արտահայտչամիջոցներով՝ ավելի տեսանելի դարձնելով Ադանայի կոտորածների զարհուրելիությունը: «Մոռնա՛լ անցեալը, ի՜նչ ոսկեզօծ ստութիւն… սպանել զայն մեր յիշողութեան բջիջներուն մէջ, երբ մեր ծնած ատենը մեզի հետ կը բերենք զա՛յն… անկարելի, անկարելի բան է ատ. ո՛չ մէկ ատեն չեն յաջողած թումբ կանգնեցնել բնութեան անթափանցելի եւ իմաստուն տրամադրութեանցը դէմ…: Աշխարհիս բոլոր բռնապետները միացած անկարող են մարդկային կամքին անբռնաբարելի եւ անշօշափելի զօրութեան դէմ: Արիւնն իր առանձին օրէնքներն ունի, որուն իշխանութենէն չենք կարող ազատիլ,...
«Սփյուռք» մատենաշարի սույն հատորով լույս է տեսնում Յակոբ Մնձուրու «Նազար» դրաման, որ առաջին անգամ է տպագրվում առանձին գրքի տեսքով։ Նախկինում հրատարակվել է միայն մեկ անգամ՝ 1929 թ․, Բոստոնի «Հայրենիք» ամսագրում։ Մնձուրու գրականության նյութը հայրենի գյուղն է՝ իր բնությամբ, հարազատ ու պարզ, իրենց ավանդույթներին, հող ու ջրին կապված մարդկանցով։ «Նազար» դրաման մեծանուն գրողի միակ դրամատիկական երկն է, որտեղ նույնպես իր իսկ բնորոշմամբ «գիւղը կ’ապրի իմ մէջս»՝ մնձուրիական գյուղաշխարհի գեղահրաշ նրբերանգներով, բայց ողբերգական ավարտով։ «Գրեց բարոյականության հետ հարաբերվելու իր հնարավորությունը կորցրած թշնամու դեռ տաք ատելության ու քամահրանքի պայմաններում։ Այլ կերպ անհնար է հասկանալ Յակոբ Մնձուրիի անվան շուրջը երկար լռությունը․․․ Ազգապահպանության և ազգահորինման...
«Սփյուռք» մատենաշարի սույն հատորով լույս է տեսնում Հարութ Կոստանդյանի երկերի ժողովածուն։ Այն ներառում է ֆրանսահայ հեղինակի բանաստեղծությունները, արձակ գործերն ու նամակներ։ «Երկեր» ժողովածուում ամփոփված է անօրինակ կյանքով, «բնազդական յոյզերով, ընդոստ մտածումներով» ապրած բանաստեղծի գրական ողջ ժառանգությունը։
«Սփյուռք» մատենաշարի սույն հատորով լույս է տեսնում Նիկողոս Սարաֆյանի «Մանուկ Դունիեան» վեպը։ Այս ստեղծագործությունում գրողական դիտարկումները շեշտադրված են իրականության քաոսի և քաոսային իրականության խնդրահարույց իրողությունների լույսի ներքո․ «Արմատախիլ հայ մը, դարուն մարդը նոյն ատեն, թափառական աշխարհի բոլոր ճամբարներուն վրայ, իր կապերը կտրած հայրենիքէն ու ժողովուրդէն ․․․ »։ Մանուկ Դուինեանը՝ պոլսեցի վաճառականի զավակը, զոհն էր Արևելք-Արևմուտք հակամարտության ու դրա արդյունքում իր մեջ ձևավորված երկփեղկվածության բացահայտ զգացումի՝ «ինքզինք պզտիկ զգալու ցավի»։ «Սփյուռք» մատենաշարի յուրաքանչյուր գրքում ներկայացված են սփյուռքահայ գրողների լավագույն գործերը:
«Սփյուռք» մատենաշարի սույն հատորով լույս է տեսնում Շահան Շահնուրի «Յարալեզներու դաւաճանութիւնը» պատմվածաշարը։ Շահնուրի անվան հետ է կապված հայ գրականության մեջ «նահանջի» ուղղության սկզբնավորումը։ Օտարության մեջ հայի լինելիության տեսանկյունից հատկապես հետաքրքիր է «Յարալեզներու դաւաճանութիւնը» պատմվածաշարը, որը լի է բազմանշանակ սիմվոլներով։ Գրողի արձակը բազմաշերտ է, և այդ բազմաշերտությունը բնորոշ է ամբողջ ցիկլին։ Պատմվածաշարն ավարտվում է «Յարալեզներու դաւաճանութիւնը» պատմվածքով, որը սթափության կոչ է ձուլման վտանգի տակ գտնվողներին։ «Սփյուռք» մատենաշարի յուրաքանչյուր գրքում ներկայացված են սփյուռքահայ գրողների լավագույն գործերը:
Կոստան Զարեանի «Սրտի ճանապարհով» ժողովածուն բովանդակում է Հայաստանում և Սփյուռքում լույս տեսած պոեմները, ինչպես նաև անտիպ երկեր: Հատորը տրամաբանական շարունակությունն է 2009 թ. հրատարակված քնարական պոեզիայի «Բառերի ոսկին» հավաքածուի. երկուսը միասին ամբողջացնում են բանաստեղծի քերթողական արվեստը:
Այս հատորը ընդարձակ ուսումնասիրութիւնն է ֆրանսահայ գրականութեան կէս դարու երկայնքին` 1922էն 1972: Այստեղ կը քննուին ոչ միայն այդ շրջանի գլխաւոր հեղինակներու երկերը, այլեւ գրական մամուլը եւ այնտեղ արծարծուած հարցերը, ինչ կը վերաբերի օտարութեան հետ յարաբերութեան: Աշխատութիւնը մասամբ թարգմանութիւնն է հեղինակի ֆրանսերէն լեզուով գրած գործին. Cinquante ans de littérature arménienne en France, du Même à l’autre, 1922-1972, CNRS éditions, Paris 2001: Արփի Թոթոյեանի թարգմանութիւնը հեղինակը վերանայած է, վերամշակած, յաւելած որոշ մասեր, պահելով հանդերձ գործին կառուցւածքը:
Պոլսից Միլան տեղափոխված հեղինակի այս վեպը որպես թերթոն տպագրվել է Կ. Պոլսի «Հայ կին» պարբերականի 1928-29 թվականների համարներում: Առանձին գրքով տպագրվում է առաջին անգամ:
Հայերենի այբուբենը ներկայացվում է հետաքրքրաշարժ հավելվածով, որն ունի ուսուցողական հնարավորություններ: Այն հասցեագրված է ինչպես նախադպրոցական տարիքի, այնպես էլ կրտսեր դպրոցի երեխաների համար: Այբուբենի մատուցման այս տարբերակը կարող է ծառայել որպես ուսումնաօժանդակ նյութ գրաճանաչության ուսուցման փուլում: Հավելվածը նպատակ ունի երեխային ներկայացնելու հայերենի հնչյունների և տառերի աշխարհը՝ միաժամանակ նպաստելով նրա բառապաշարի հարստացմանը, տրամաբանական կարողությունների զարգացմանը, ճանաչողական գիտելիքների ձեռքբերմանն ու գեղագիտական դաստիարակությանը: Հավելվածում ընդգրկված են՝ • հանելուկներ • հայ հայտնի մանկագիրների բանաստեղծություններ • մանկական երգեր • տառերի գրության ուսուցման ձևեր • բառակազմական խաղ
Ընթերցանության այս գիրքը ծաղկաքաղ է հայկական առասպելների, վիպերգերի, ավանդությունների, լեգենդների, բալլադների՝ սկսած Հայկի և Բելի մասին պատմող առասպելով և Վահագնի ծնունդով մինչև Սասնա Ծռեր էպոսը: Գրքում ընդգրկված են նաև հունական առասպելներ և լեգենդներ, աստվածաշնչյան պատմություններ և այլ հետաքրքիր բաժիններ: «Մատենիկը» նախատեսված է դպրոցականների, հատկապես 6-րդ դասարանցիների համար: Այն «Մայրենի – 6» դասագրքի շարունակությունն ու լրացումն է: «Մատենիկը» կհետաքրքրի նաև ընթերցող լայն շրջանակների: Հրատարակությունը երաշխավորել է Հայաստանի Հանրապետության Կրթության և Գիտության Նախարարությունը:
Ժողովածուն կազմելիս հեղինակն օգտվել է Հայաստանում և Սփյուռքում 19-21-րդ դարերում հրատարակված տարաբնույթ գրականությունից: Նյութերի պատկառելի մասն ընտրվել է բանագիտական և ազգագրական ժողովածուներից, մի մասը՝ բարբառագիտական ուսումնասիրությունների նմուշների բաժիններից, մյուս մասը՝ առանձին տեղավայրերին նվիրված և այլ գրքերից, ինչպես նաև՝ որոշ անձնական հավաքածուներից: Ժողովածուում ընդգրկվել են առակի հետևյալ տեսակները՝ ա/ դասական՝ այլաբանական առակներ, որոնց հերոսները մեծ մասամբ կենդանիներ են; բ/ առակատիպ ժողովրդական զրույցներ; գ/ հեքիաթատիպ առակներ; դ/ երգիծական առակ-զվարճապատումներ; ե/ երկխոսական առակ-առածներ:
